N. Nərimanovun milli dövlətçilik baxışlarında Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda fəaliyyəti
mühüm yer tutmuşdur. XX əsrdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü qorumaq uğrunda
mübarizə ehtiyacı ilk əvvəl 1801-1917-ci illər işğalından, həmin dövrdə bu yerlərə
çox sayda ermənilərin köçürülməsindən, 1917-ci Fevral inqilabından sonra sərhəd
quruluşu məsələsində təşəbbüsün ermənilərin əlinə keçməsindən, genişmiqyaslı təbliğatlarından,
dünya ictimai fikrini öz tərəflərinə çəkmələrindən və nəhayət, Rusiyanın və
dünyanın aparıcı dövlətlərinin geostrateji maraqlarından doğmuşdur.
Azərbaycan
hökümətləri (AXC və ASSR) sərhədlərin güzəştli həllinin yollarını axtarmaq məcburiyyəti
qarşısında qalmışdır. Bir çox yollar axtarılmışdır: sərhədləri monomilli dövlət
qurmaqla müəyyənləşdirmək, ayrı-ayrı ərazilərdə yaşayan əhalinin Milli çoxluğu,
dağ suayrıcısı, çayların sahili ilə, dağla aran arasında və i. a. 1918-ci il may ayının 29-da Milli Şura
İrəvandan olan üzvlərinin etirazına baxmayaraq, bu şəhəri və ətrafını ermənilərə
güzəştə gedərkən ermənilərlə münaqişənin bitəcəyinə ümüd edirdi. Həmin dövrdə
Batum konfransının nəticəsi kimi üç respublika arasında müqavilə imzalandı. Bu
zaman Ararat (Ermənistan) Respublikasının ərazisi təxminən 10 min kv. km müəyyənləşdirildi.
Ərazi
problemləri Rusiya istilası dövründə çarizmin işğalçılıq siyasətini və
hökmranlığını gücləndirmək vasitəsi, bolşeviklərin siyasətində isə sovet
hakimiyyətini qurmaq üçün şirnikdirici amil kimi istifadə olunurdu. Azərbaycanda
sovet hakimiyyətinin qurulması ərəfəsində
Naxçıvan, Zəngəzur və Zaqatalanın Azərbaycan
ərazisi olduğu dəfələrlə etiraf edilsə də Gürcüstanın sovetləşmə növbəsi
çatanda Rusiya artıq Zaqatalanın gürcülərin xeyrinə
mübahisəli olduğu haqda saziş
imzalandı, Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulmaq ərəfəsində vəd verilməsinə,
qurulduğu gün dekabrın 1-də Naxçıvanı, Zəngəzuru, Qarabağı onlara vermək
haqqında Azərbaycanın bəyanatının verilməsinə
səy göstərdilər. 1920-ci il dekabrın 2-də Rusiya ilə artıq sovetləşmiş Ermənistan
arasında imzalanan sazişdə Zəngəzur Ermənistan ərazisi kimi göstərilmişsə də,
Naxçıvan və Qarabağ haqqında heç bir qeyd olmamışdır.
Zəngəzuru
Azərbaycandan ayırmaq eyni zamanda aparıcı dövlətlərin geosiyasi maraqlarının təcəssümü
idi. Gündəlikdə Zəngəzurun hesabına Azərbaycanla Türkiyə arasında birbaşa əlaqənin
pozulması durmuşdur. Böyük Britaniya Zəngəzurda Azərbaycan hökümətinin icra aparatının
təşkilini və oranın işlərinə müdaxilə etməyi, Azərbaycan-Türkiyə hərbi
birliyinin yaranmasını yolverilməz sayırdı. Zəngəzur Azərbaycan torpağı olsa da
artıq 1918-1919-cu illərdə silahlı erməni dəstələri azərbaycanlılar yaşayan bir
çox kəndləri dağıdaraq ərazinin böyük hissəsinə nəzarət edirdilər. 1920- ci il
aprelin 27-də general Səlimov Şuşadan Bakıya “Bilmirəm, Zəngəzura hərəkəti
davam etdirimmi” məzmunda teleqram göndərdi. Tarixi mənbələrdən bu da aydın
olur ki, 1920-ci ilin noyabrında, hətta 1921-ci ilin yayına qədər Zəngəzur
bolşeviklərin deyil, daşnakların idarəçiliyində idi. N. Nərimanov 1921-ci ildə
etiraf edirdi ki, Zəngəzurla bağlı 1920-ci il dekabr bəyanatını verərkən Zəngəzurun
Azərbaycandan ayrılmasının qarşısını tək
başına almaq iqtidarında deyildi: “Əgər müsəlman kommunistlərinin əksəriyyəti
milli təmayül əhval-ruhiyyəsində olsaydı, inanın ki, Ermənistan Zəngəzuru ala
bilməzdi”. Türkiyənin Xarici İşlər Naziri Ahmed Muxtar bəy 1921-ci ilin
fevralında TBMM-dəki çıxışında deyirdi ki, “İngilislərlə bolşeviklər, Azərbaycan
türk Aləmi ilə bizim aramıza Ermənistan tikmək istəyirlər... Təkrar ərz edirəm:
Bütün dünyanın ittihaz etdiyi bir qərar var, o da bizimlə Azərbaycan arasında,
Azərbaycanla türk Aləmi arasında bir Ermənistan meydana gətirmək istəyirlər...
Bakalım kim qələbə çalacaqdır, Karaxanın sürüklədiyi sovetlər, yoxsa biz!”
Zəngəzuru Azərbaycandan ayırmaq dünya siyasətinin
gizli oyununun nəticəsi və dünya geosiyasətinin maraqlarının təcəssümü idi.
Tarixən Avrasiyada mövcud olan “vahid türk xətti”nin dünya xəritəsində bir neçə
sahədə sınması, türk xalqlarının
bir-birindən təcrid olunması dünya və xüsusən erməni və rus siyasətçilərinin
ümdə maraqları idi. Sibir türklərini məcburi assimilyasiyaya uğradaraq Altay
türklərini təcrid etmək, Orenburq vilayətini
Qazaxıstandan ayırmaqla və Həştərxan türklərini məcburi assimilyasiyaya
uğratmaqla bir tərəfdən Başqırdıstanı, Tatarıstanı və çuvaşları, o biri tərəfdən
isə Orta Asiya türklərini türk dünyasından təcrid etmək, tatarları Krımdan,
türkdilli qaraçayları və balkarları Qafqazdan sürgün edərək, Krımı və Qafqazı
türksüzləşdirmək və Azərbaycanı şimal türklərindən, Zəngəzuru ayırmaqla Azərbaycanı
Türkiyə dövlətindən təcrid etmək məqsədindən irəli gəlirdi. Bunlar möhtəşəm
Avrasiya “vahid türk xəttinin” zəncirvari sınmasının təzahürləridir.
“Dağlıq
Qarabağda vəziyyət” haqqında 1920-ci il iyunun 10-da N. Nərimanovun
Moskvaya RK/b/P MK-ya vurduğu teleqram bu sözlərlə bitirdi: “Müsəlman əhalisi
Moskvanın qəflətən köhnə mövqeyə qayıtmasını və ermənipərəst siyasət yürütməyini
sovet hökümətinin siyasətinə xainlik kimi qiymətləndirəcəkdir”. V. Leninə məktubunda
N. Nərimanov ərazi problemləri barədə mərkəzin siyasəti ilə barışmaz mövqeyini
sərt və açıq-aydın ortaya qoyaraq, onu Azərbaycanın Rusiya ilə ittifaqını
pozacağı ilə hədələyirdi. O deyirdi: “Mən qəti surətdə bildirirəm, əgər siz də
bizim dəlillərə diqqət yetirməsəniz məcbur olacağıq ki, bizim geri
çağırılmağımız barədə Mərkəz qarşısında məsələ qoyaq”. Qarabağın taleyi bu yolla həll olundu. 1921-ci ildə bir-birinin ardınca
qəbul olunan üç qərardan irəli gələn Qarabağın Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi
kimi tanınmasını N. Nərimanovun siyasətinin uğuru kimi qiymətləndirmək
olar.1921-ci il iyunun 19-da Ermənistan tərəfindən “Dağlıq Qarabağın Ermənistana
yenidən birləşdirilməsi haqqında”, 1921- ci il iyulun 4-də RK/b/MK Qafqaz
Bürosu tərəfindən Dağlıq Qarabağı Ermənistanın tərkibinə daxil etmək haqqında qərarlar
qəbul olundusa da, N. Nərimanovun sərt təkidi ilə bunların qarşısı alındı,
1921-ci il iyulun 5-də RK/b/P MK Qafqaz
Bürosunun Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibində saxlamaq haqqında qərarı gərçəkləşdi.
Bu qərarla ona “geniş vilayət muxtariyyəti verildi”sə də, yalnız N.Nərimanov Azərbaycandan
gedəndən sonra L. Mirzoyanın təsiri
altında Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin elan olunması mümkün oldu.
