Haqqında düşünərkən ilk növbədə bir dövlət xadimi
kimi xatırladığımız Nərimanov fəaliyyətinin başlanğıcında bir maarifçi idi. Çar
üsul-idarəsinin doğurduğu fəsadlar nəticəsində getdikcə gərginləşən vəziyyəti dərk
etməyə çalışan, xalqının cəhalətdə boğulduğunu görüb çıxış yolu axtaran
ziyalılar nəslinin gənc nümayəndəsi kimi o da düşünürdü ki, məhz mədəni inkişaf
nəticəsində milləti dünyanın qabaqcıl millətlər sırasına qoşulacaq.
1890-cı ildə Qori müəllimlər
seminariyasını bitirən Nərimanov pedoqoji fəaliyyətinə Tiflis quberniyası
Borçalı qəzasının Qızılhacılı kənd ibtidai məktəbində başlandı. O zamankı Azərbaycan
kəndinə məxsus olan cəhətlər- savadsızlıq və fanatizm, hüquqsuzluq və dözülməz
istismar məhz bu kənddə bütün dəhşəti ilə Nərimanovun gözü qarşısında canlandı
və çox sonralar özünün yazdığı kimi “bəşəriyyətin geridə qalmış hissəsinə qüvvəsi
çatdığı qədər kömək etmək” fikri onda ilk dəfə həmin kənddə yarandı.
Bir il sonra yeni məktəb
açmaq niyyəti ilə Bakıya köçən Nərimanov
çox geniş miqyaslı ictimai-pedoqoji fəaliyyətə başlayır. Məktəb açmaq
ona müəssər olmur və Nərimanov S.M.Qənizadənin köməyi ilə A.İ.Pobedonostsevin 6
sinifli progimnaziyasının hazırlıq sinfinin aşağı şöbəsinə müəllim qəbul edilir.Bu
məktəb xüsusi məktəb olduğundan orada işləyənlər dövlət qulluqçusu hesab
edilmirdilər və dövlət məktəblərində çalışan müəllimlər üçün ayrılmış
imtiyazlardan istifadə etmək hüququndan məhrum idilər. Maddi vəziyyətin ağır
keçməsinə baxmayaraq, Nərimanov bu məktəbdə 5 il fəaliyyət göstərir, azərbaycanlı
balalarının təhsilə cəlb edilməsinə, şagirdlərin sayının artmasına çalışır.
Bakı şəhər pedoqoji
ictimaiyyətinin və əhalinin dərin hörmətini qazanan Nərimanov Bakı realnı məktəbinin
direktoru tərəfindən 1896-cı ilin əvvəllərində həmin məktəbə Azərbaycan dili müəllimi
və sinif mürəbbilərinin köməkçisi vəzifəsinə dəvət edilir. Az sonra, 1896-cı il
sentyabrın 1-də Bakı şəhər dumasının qərarı ilə Probedonostsevin
progimnaziyasının bazasında Bakı oğlan klassik gimnaziyası təşkil edilir və Nərimanov
artıq dövlət qulluqçusu vəzifəsinə təsdiq edildiyindən həmin gimnaziyada eyni vəzifəyə
dəyişilir. Nərimanov burada fasiləsiz olaraq 1902-ci ilədək çalışır və özünü
işguzar, nümunəvi müəllim kimi göstərir. Yüksək səviyyəli pedaqoji xidmətlərinə
görə əvvəlcə medalla, daha sonra üçüncü dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordeni ilə
təltif edilir.
Nərimanovun pedaqoji fəaliyyəti
təkcə müəllimliklə məhdudlaşmırdı. O həm də ictimai xadim kimi Azərbaycanda
maarif və mədəniyyətin yayılmasına ciddi təsir göstərirdi. Həmin dövrdə Nərimanov
Bakı şəhərinin müxtəlif tədris müəssisələri nəzdində fəaliyyət göstərən bazar
günü məktəbləri və axşam kurslarında da pulsuz olaraq dərs deyir, dövrünün digər
mütərəqqi ziyalıları ilə birlikdə yaşlı əhaliyə savad öyrədir, mütərəqqi fikirlər
yayır, bu məktəb və kursların xeyrinə teatr tamaşalarının göstərilməsində
iştirak edirdi.
Nərimanov ruspərəst
şovinistlərin mövqeyinə qarşı öz mövqeyini də izah edərək deyirdi:”Türk (azərbaycanlı)
uşaqları tək Puşkini deyil, həm də Şekspiri, Şilleri bilməlidir. Ancaq türk (azərbaycanlı)
uşağı özünə doğma olan əsl proletar şairi Sabirin odlu-alovlu şeirlərini, xalq
şairləri Vaqifin, Zakirin, Vidadinin şeirlərini biləndən sonra bunları bilməlidir”.
N.Nərimanovun tövsiyyəsi bu idi ki, “türk (Azərbaycan) dilinin tədrisini
azaltmaq təklifini irəli sürənlər özləri bu dili öyrənsinlər ki, Sabiri
anlasınlar”.
N.Nərimanov Azərbaycan
dilini sıxışdıran kommunistlərin mövqeyinin çar Nikolayın mövqeyi ilə üst-üstə
düşdüyünü vurğulayaraq onları çəkinmədən şovinist adlandırmışdır.
N.Nərimanov xalqımızın
milli dirçəlişi naminə gördüyü işlərin sayı olduqca çoxdur. Bu yolda onun qətiyyətini
sübut edən daha bir fakt: 1924-cü il martın 20-də Moskvada partiyanın siyasi
bürosunda N.Nərimanovun təklifi ilə məsələ müzakirə olunmuşdur. O,
F.Dzerjinskinin fikrinin əleyhinə gedərək neftdən gələn gəlirin böyük hissəsinin
Azərbaycanda maarifin və səhiyyənin inkişafında xərclənməsi məsələsini
qoymuşdur.N.Nərimanov buna nail olmuş və öz tövsiyyələrini XKS sədri Q.Musabəyova
yazmışdır.
N.Nərimanov F.Əhmədovanın
təbirincə desək “...dünya cəmiyyətinə açılan, həmin miqyasda düşünən və fəaliyyət
göstərən...” “...eyni zamanda milli kökə,zəminə söykənən milli ruhu olan ziyalı
idi. Milliyə xor baxanlara qarşı sərt, məhdud millətçiliyə qarşı isə barışmaz”
olan ziyalı!
Cəmiyyətdə həmişə belə
ziyalılara ehtiyac duyulur. Millət həm də məhz onların sayəsində öz
milliliyini, varlığınlı qoruyur və inkişaf edib ucalır. Ona görə də bu gün bizi
Nərimanovdan illər, on illər, az qalsa bir əsr ayırsa da, o, sıralarımızdan
sanki indicə ayrılmış kimi görünür.
